Industrieel erfgoed

Oh, wat is het ’s avonds weer vroeg donker. Meteen toen drie weken geleden de wintertijd inging en dus de klok een uur werd teruggezet, moest je al voor het avondeten het licht aandoen om bijvoorbeeld eind van de middag je krantje nog te kunnen lezen. We kunnen het ons anno 2023 maar moeilijk voorstellen hoe een eeuw geleden de huizen en straten verlicht werden, want er was nog geen collectieve elektriciteitsvoorziening.

Is er uit die tijd nog iets terug te vinden in het straatbeeld? Jazeker, in Wemeldinge zag ik nog een gebouwtje aan de Zuidelijke Achterweg, dat stamt uit de beginperiode toen het elektriciteitsnet werd opgezet. Ik noem dat altijd een PZEM-kotje, maar veel mensen zullen misschien de officiële benaming beter kennen: een transformatorhuisje. Op Zuid-Beveland is nog een dertigtal van dergelijke gebouwtjes te vinden, waarvan deze in Wemeldinge er één van is.

In 1919 werd de overheidsdienst Provinciale Zeeuwse Elektriciteit Maatschappij, de PZEM, opgericht. De dienst legde zich de eerste jaren alleen toe op deze nieuwe ontwikkeling en later werden er aan hun diensten ook gas en water toegevoegd. Voor de distributie van de elektriciteit werden in de jaren dertig van de vorige eeuw transformatorhuisjes gebouwd. Deze werden ontworpen door C.W.B. Keller. De sierlijke bakstenen huisjes hebben bijna allemaal een piramidedak, en in de karakteristieke latei boven de groene stalen deur staat het PZEM-logo. Op de deur staat de sticker met een bliksemschicht en de belangrijke waarschuwing ‘Levensgevaarlijk, hoogspanning’. Hierin wordt de elektrische spanning omgezet tot het juiste voltage voor aansluiting van de woningen. Ook al is er op het gebied van elektriciteit enorm veel veranderd in de afgelopen honderd jaar, nog steeds zijn veel van deze transformatorstations in gebruik. De buitenkant als vanouds, vanbinnen zijn ze helemaal aangepast aan de eisen van deze tijd. De karakteristieke gebouwtjes behoren zeker tot ons industrieel erfgoed en het is daarom de moeite waard om er zuinig op te zijn.

Ook de tweede foto komt uit Wemeldinge en hierop staat de gasfabriek. Alhoewel daar helemaal niks meer van in het straatbeeld is terug te vinden, wil ik deze foto graag laten zien. Want de straat die speciaal werd aangelegd voor aanvoer van bouwmateriaal, en later voor het transport van steenkool, werd tientallen jaren ‘Gasweg’ genoemd. De officiële straatnaam is Oranjeboomstraat, maar de oude benaming ‘Gasweg’ (uitspraak: de Hasweg) wordt door verschillende Wemeldingenaren nog steeds gebruikt.

In 1912 werd in de gemeente Wemeldinge een gasfabriek gebouwd en in gebruik genomen en zo liep Wemeldinge ver voor op de omliggende gemeenten. Het gas werd gewonnen uit steenkool. Er kwam een buizenstelsel in het dorp met huisaansluitingen en ook de straatverlichting ging via gaslantaarns. De gasfabriek heeft niet lang dienst gedaan, want al in 1932 werd in verband met tegenvallend rendement de fabriek gesloten. In het vervolg kwam voor de 450 aansluitingen het gas uit de Goese gasfabriek.

Tekst: Fennie Lindenbergh- Lepoeter